Analizując i interpretując utwór Jarosława Iwaszkiewicza Wiewiórka, przedstaw wzajemne relacje między narratorem a światem przedstawionym.
Jarosław Iwaszkiewicz Wiewiórka
Dla Tereski
Wczoraj byłem na cmentarzu. Pogodny poranek późnej jesieni usposabiał melancholijnie. Wzdłuż drogi, którą przeszedłem, rosły stare wiśniowe drzewa i wyglądały jak duże wiązki różowych i kremowych liści. Perspektywy były mgliste, ale niebo bezchmurne i niebieskie, jakie tylko u nas w jesieni bywa.
Stałem sobie nad ,,moimi” grobami, zastanawiając się nad jałowością podobnej wędrówki. Nic ja im już nie pomogę, nic oni mnie nie pomogą. Śpią, nic ich nie obchodzą ani ja, ani moje wszystkie tak skomplikowane sprawy. Jeden był tylko pożytek z takich odwiedzin: z niskich mogiłek, z uschłych wieńców, ze wspaniałych, pochylonych zachodnim wiatrem drzew, jakimi porośnięty był cmentarz — wiało wielkim spokojem. Wszystko, co się we mnie ostatnio gotowało, co falowało, co niepokoiło — wygładzało się. Pochylałem się ku ziemi, ale jednocześnie wyprostowywałem się, wygładzałem. Wiedziałem, że to nie na długo,
ale może po ten spokój przychodziłem właśnie w to miejsce.
Naokoło było cicho. Dzień był pogodny nad wszelki wyraz, ale powszedni. Ludzie byli przy pracy. Z kartofliska, które rozciągało się za cmentarzem, dochodziły dalekie odgłosy rozmów i chwilami trzepanie się koparki. Tym ciszej wydawało się w sąsiedztwie.
Zatęskniłem bardzo do takiego spokoju, chciałem, aby już wszystko się we mnie ostatecznie uspokoiło. Aby nie szastał się we mnie gniew, wściekłość, sprzeciwy losowi i inne takie ciężkie do znoszenia namiętności. Cicho tu było całkowicie, wszystko tu było zakończone. I mnie się chciało już wszystko zakończyć.
W momencie kiedy cisza naciągnęła się jak nitka, kiedy pochyliłem głowę przybitą jak gdyby tą ciszą, usłyszałem jakiś szelest. Z sosny, która stała nad grobem, obrywając pazurkami jesienne płatki sosnowej kory, podobne do brunatnych płatków kwiatowych — zsuwała się wiewiórka.
Wszystkie jej ruchy były zadziwiająco precyzyjne i celowe. Zwierzątko zainteresowało mnie i począłem się mu pilnie przypatrywać. Wiewiórka zeszła z drzewa na ziemię, stanęła słupka i spojrzała na mnie. Ponieważ stałem nieruchomo, zdecydowała, że to jest nieważne, i zajęła się swoimi sprawami. Przechodząc szybkimi ruchami wzdłuż mogił wybrała takie miejsce, gdzie naokoło jakiegoś pomnika powstał rowek wycięty sztychami łopaty. Na tym kancie rosła obfita, sucha już w tej chwili trawa. Wiewiórka zatrzymała się przez chwilę, powąchała trawę, a potem zszedłszy na dół skarpy szybko zaczęła grzebać w gliniastym sztychu i podkopywać się do korzeni trawy. Zadziwiało mnie zdecydowanie i dokładność bystrych ruchów jej małych łapek. Kiedy dostatecznie podkopała korzenie trawy, wychwyciła z ziemi cały jej duży pęk razem z korzeniami. Uczyniła to pyskiem, a potem zwróciła się do mnie, jakby mi chciała pokazać swoje dzieło.
Siedziała teraz słupkiem przede mną z dużym pękiem trawy w zębach. Sprężynowym ruchem łapek naprzód otrzepała trawę z ziemi, oczyściła korzonki z piasku. A potem gestem blaszanego robota uderzyła parę razy w obie strony paczki trawy, spłaszczając je na kształt miniaturowej beli siana, takiej, jakie widzimy czasami na ciężarówkach czy na wagonach kolejowych przy dostawach wojskowych. Gdy doprowadziła paczkę trawy do zwartego, sprasowanego kształtu, jeszcze chwileczkę postała, a potem pomknęła z powrotem na tę sosnę, z której zlazła. Na szczycie sosny zniknęła na chwilkę i natychmiast pojawiła się znowu, już bez pęku trawy, i nie mieszkając ani chwilki w te pędy zeszła z sosny pomiędzy mogiłki. Powtórzyła się ta sama scena: popatrzyła na mnie, podkopała nowy pęk trawy, wyrwała go, otrzepała z ziemi (łapki naprzód), doprowadziła do żądanego kształtu (łapki w tył) i znowu pomknęła na sosnę.
Tak to się powtarzało może z pięć razy. Dłużej nie miałem już cierpliwości stać. Zapewne pracowała tak przez cały dzień. Zrozumiałem łatwo cel tej czynności: wiewiórka wyściełała sobie dziuplę na sośnie. Tam miała zamieszkać na zimę, tam miała przeczekać te chwile, kiedy cmentarz i drzewa, i groby, i zeschłe kwiaty pokryje warstwa śniegu.
Śledząc zwinne ruchy wiewiórki przerwałem na chwilę moje rozmyślania o śmierci. I po prawdzie powiedziawszy, już do nich nie powróciłem. Spostrzegłem w krajobrazie mnie otaczającym sprawy i rzeczy, które mnie zainteresowały. Zacząłem się zastanawiać, dlaczego ta koparka kartofli tak często się zatrzymuje. Zacząłem myśleć o tym, że to tak późno, a ludzie jeszcze kopią kartofle. I nie mogłem sobie przypomnieć, czy to jest pole księżowskie — to za cmentarzem — czy to jest to, co zostało po folksdojczu Berze, który uciekł z Niemcami.
Pomyślałem z pewnego rodzaju czułością o gniazdku, które sobie słała wiewiórka. I gdy już wyszedłem za cmentarne wrota i znowu szedłem do domu, aleją różową od wiśniowych liści, wyobrażałem sobie, jak to ona wyjdzie z tej dziupli na wiosnę i niefrasobliwie rozpocznie swoje dzielne, beztroskie, bezcelowe życie — na cmentarzu.
1950
(Jarosław Iwaszkiewicz, Wiewiórka, w: Opowiadania wybrane, Czytelnik 1964)
WYPRACOWANIE – przykład z arkusza CKE
Utwór Jarosława Iwaszkiewicza to rodzaj prozy poetyckiej, w której narrator pokazuje świat ze swej osobistej perspektywy. Narracja rozpoczyna się krótkim, retrospektywnym stwierdzeniem: „Wczoraj byłem na cmentarzu”. Wszystkie elementy kolejnych zdań budują nastrój elegijny, sprzyjający prezentacji nastroju narratora i zarazem bohatera opowiadania. Oto bowiem cmentarz, jesienny pogodny poranek, cisza, groby – stają się tłem, rodzajem przestrzeni, w której ujawniają się emocje narratora. Z jednej strony są „sny grobów”, z drugiej „moje emocje”, emocje przybyłego na cmentarz poszukującego spokoju człowieka, który nie chce dłużej żyć. Chce zasnąć, jak zasnęli jego bliscy, których groby odwiedził. Nie wiadomo dlaczego, bo przecież nie wierzy w „obcowanie dusz”.
Cała pierwsza część narracji skupia się na swoistym zderzeniu przestrzeni i ciszy cmentarza, by jednocześnie zasygnalizować wewnętrzny brak spokoju.
„Zatęskniłem do takiego spokoju, chciałem, aby wszystko się we mnie ostatecznie uspokoiło. Aby nie szastał się we mnie gniew, wściekłość, sprzeciw losowi i inne takie ciężkie do zniesienia namiętności”.
Atmosfera cmentarza w pierwszej części opowiadania staje w swoistej sprzeczności z człowiekiem, który znalazł się w jego przestrzeni. Cmentarz to spokój i paradoksalnie rodzaj harmonii, a wnętrze narratora to emocje i namiętności, które narrator z chęcią uciszyłby śmiercią.
„Wszystko tu było zakończone. I mnie się chciało już wszystko zakończyć”.
Niespodziewanie jednak pojawia się coś, co zmienia całkowicie sposób patrzenia na świat. W przestrzeni cmentarza pojawia się „życie” – wiewiórka, która wykonuje wiele czynności. Uwaga narratora skupia się na działalności zwierzątka: „zdziwiło mnie: zdecydowanie, dokładność (…) zrozumiałem łatwo cel tej czynności: wiewiórka wyściełała sobie dziuplę na sośnie. Tam miała zamieszkać na zimę…”.
Obserwowane na cmentarzu zdarzenie odmieniło sposób myślenia narratora. Oto cmentarz, zwykle kojarzony z przestrzenią śmierci, tu pod wpływem metodycznych działań wiewiórki przywraca narratora – bohatera do życia. Małe zwierzątko staje się znakiem życia. Człowiek, który przychodzi na cmentarz, by znaleźć na nim spokój i odgrodzić się od przestrzeni świata, znajduje motywację do życia i chęć kontaktu ze światem.
„Ludzie byli przy pracy. Z kartofliska, które rozciągało się za cmentarzem, dochodziły dalekie odgłosy rozmów i chwilami trzepanie się koparki. Tym ciszej wydawało się w sąsiedztwie”. I tak jak na początku wędrówki po cmentarzu mamy chęć „zakończenia wszystkiego”, tak obserwacja wiewiórki zwraca człowieka ku życiu, ku temu, co za cmentarną bramą. „Zacząłem się zastanawiać, że to tak późno, a ludzie jeszcze kopią kartofle”. Bohater – narrator przechodzi swoistą metamorfozę. Człowiek owładnięty namiętnościami, poszukujący ciszy, zrezygnowany, otrzymuje od miejsca, w którym się znalazł – prezent. Wiewiórka, która z tytułowego zwierzątka staje się rodzajem symbolu, znakiem przekazanym zagubionemu człowiekowi, pokazuje mu sens w codziennej krzątaninie.
Obserwacja działań zwierzątka doprowadza do refleksji, która odwraca myśli o śmierci i beznadziejności życia: „Pomyślałem z pewnego rodzaju czułością o gniazdku, które sobie słała wiewiórka. I gdy już wyszedłem za cmentarne wrota i znowu szedłem do domu, aleją różową od wiśniowych liści, wyobrażałem sobie, jak to ona wyjdzie z tej dziupli na wiosnę i niefrasobliwie rozpocznie swoje dzielne, beztroskie, bezcelowe życie — na cmentarzu.”
Narrator powraca więc do życia. Myślenie o przyszłości jest projekcją także własnej egzystencji. W zwyczajnej krzątaninie człowiek odnajduje sens. Jeśli bowiem wiewiórka wyjdzie na wiosnę, by zacząć dzielne, beztroskie życie – na cmentarzu, to człowiek, którego koniec jest zmierzaniem ku cmentarzowi, swojemu życiu będzie umiał nadać cel, bo człowiek, tak jak narrator opowiadania, odzyskuje sens życia, zwracając się ku drugiemu człowiekowi.